Θανάσης Κατσίμπελης: Νους υγιής εν σώματι υγιεί - Ήλιδα

Ο κ. Αθανάσιος Κατσίμπελης (δάσκαλος–Μ.Εd, Νομικός, Διευθυντής Δημοτικού Σχολείου–
Πρόεδρος της Επιστημονικής και Ανθρωπιστικής Μη Κερδοσκοπικής Εταιρείας Ελλήνων Δασκάλων – Greekteachers) αναλύοντας το θέμα: “Νους υγιής εν σώματι υγιεί” αναφέρθηκε στην προέλευση του ρητού λέγοντας: “Όταν ο Θαλής ο Μιλήσιος ρωτήθηκε ποιος είναι ο πιο ευτυχισμένος άνθρωπος έδωσε την εξής απάντηση :«ο το μεν σώμα υγιής, την δε ψυχή εύπορος, τη δε φύσιν ευπαίδευτος» (Διογένης Λαέρτιος Ι 37).
Η φράση διαμορφώθηκε από τον σατιρικό ποιητή
Ιούνιο Ιουβενάλη (60 – 127 μΧ).

Στο έργο του Σάτιρες μνημονεύεται η φράση «orandum estut sit menssana in corporesano»

δηλαδή «νους υγιής εν σώματι υγιεί».

Η φράση Anima sana in corpore sano ενέπνευσε τους αναβιωτές των Ολυμπιακών Αγώνων αλλά και τα αρχικά της έδωσαν το όνομά τους σε γνωστή εταιρεία αθλητικών ειδών.(asics)

Τόνισε ότι το Ιδεώδες για τους Αρχαίους Έλληνες ήταν η ανάπτυξη σώματος και πνεύματος

Η εκπαίδευση των παιδιών στην αρχαία Αθήνα αποτέλεσε πρότυπο για πολλές αρχαίες ελληνικές πόλεις.

Σκοπός της παιδείας ήταν να γίνουν οι νέοι «καλοὶ κἀγαθοί». Αυτό επιτυγχανόταν με την άσκηση του σώματός τους, ώστε αυτό να αποκτήσει ευρωστία και ομορφιά, και της ψυχής τους, ώστε να γίνουν ενάρετοι.

Ολόπλευρη και συνεχής παιδεία

Ἐν Ἀθήναις τοὺς παῖδας μετ’ ἐπιμελείας διδάσκουσι καὶ νουθετοῦσι. Πρῶτον μὲν καὶ τροφὸς καὶ μήτηρ καὶ παιδαγωγὸς καὶ αὐτὸς ὁ πατὴρ ἐπιμελοῦνται ὅπως βέλτιστος γενήσεται ὁ

παῖς, διδάσκοντες ὅτι τὸ μὲν δίκαιον, τὸ δὲ ἄδικον καὶ τόδε μὲν καλόν, τόδε δὲ αἰσχρόν ἐστι.

Εἶτα δέ, ἐπειδὰν οἱ παῖδες εἰς ἡλικίαν ἔλθωσιν, οἱ γονεῖς εἰς διδασκάλων πέμπουσιν, ἔνθα οἱ

μὲν γραμματισταὶ ἐπιμελοῦνται ὅπως γράμματα μάθωσιν καὶ τὰ γεγραμμένα ἐννοῶσι, οἱ δὲ

κιθαρισταὶ τῷ κιθαρίζειν ἡμερωτέρους αὐτοὺς ποιεῖν πειρῶνται καὶ τὰς τῶν παίδων ψυχὰς

πρὸς τὸν ῥυθμὸν καὶ τὴν ἁρμονίαν οἰκειοῦσι. Ἔτι οἱ παῖδες ἐν γυμνασίοις καὶ παλαίστραις φοιτῶσιν, ἔνθα οἱ παιδοτρίβαι βελτίω τὰ σώματα αὐτῶν ποιοῦσι, ἵνα μὴ ἀναγκάζωνται

ἀποδειλιᾶν διὰ τὴν τῶν σωμάτων πονηρίαν.
Πλάτων, Πρωταγόρας 325c-326c (ελεύθερη διασκευή)

Η Παιδεία μέλημα των γονέων

Στην Αθήνα της κλασικής εποχής η εκπαίδευση και η διαπαιδαγώγηση των νέων ενδιέφεραν οπωσδήποτε την επίσημη

Πολιτεία, αλλά δεν αποτελούσαν δικό της μέλημα, όπως αποτελούν σήμερα. Η εκπαίδευση των παιδιών αποτελούσε μέριμνα κυρίως των γονέων. Τα κορίτσια δεν αποκτούσαν ιδιαίτερες γνώσεις πέρα από αυτές που θα τους επέτρεπαν να διαχειρίζονται σωστά τις υποθέσεις του σπιτιού τους, όταν θα αποκτούσαν οικογένεια.

Τρεις κατηγορίες δασκάλων
Τρεις κατηγορίες δασκάλων αναλάμβαναν τη στοιχειώδη μόρφωση των αγοριών στην Αθήνα: ο γραμματιστής, ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης.

Αυτοί δίδασκαν στα παιδιά γραφή, μουσική και γυμναστική αντίστοιχα, δίνοντας έμφαση όχι μόνο στη σωματική ευεξία και τη μουσική καλλιέργεια, αλλά και στην ψυχική, πνευματική και ηθική διαπαιδαγώγηση.

Χρηστή διάνοια–βελτίω σώματα

Μετά τους γονείς, την τροφό, τον παιδαγωγό, τους δασκάλους, και τους κιθαριστές έρχεται ο παιδοτρίβης, που αναλαμβάνει την επιμέλεια και την άσκηση των σωμάτων.

Δίπλα στη «χρηστή διάνοια» χρειάζεται και «βελτίω σώματα», για να υπηρετούν την πρώτη. Βασικός λόγος επιβολής άσκησης των σωμάτων είναι κυρίως το γεγονός του πολέμου και η ανάγκη αντιμετώπισης των εχθρών.

Οι βαθμίδες της εκπαίδευσης

Στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχών ηθικής συμπεριφοράς.

Στη δεύτερη βαθμίδα, ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την «εὐκοσμία», την ευπρεπή, δηλαδή, συμπεριφορά των παιδιών, και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων.

Η τρίτη απέβλεπε κυρίως στο αρμονικό δέσιμο της ψυχής και του σώματος.

Τέλος, στην τελική βαθμίδα, η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτών, ώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας, αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμού. Χαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες και τοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο, για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες.

Ο ρόλος της Πολιτείας

Την αγωγή λοιπόν επισφραγίζει η πολιτεία με τους νόμους που αναγκάζει όλους τους πολίτες να μαθαίνουν να ζουν σύμφωνα με αυτούς.

Με τους νόμους και τις ποινές, στην περίπτωση εκείνη κατά την οποία οι πολίτες τους παραβιάζουν, η πολιτεία διδάσκει την αρετή.

Νους και σώμα αδιαίρετη ενότητα

Παρά τις εσφαλμένες δυϊστικές προκαταλήψεις μας περί της δήθεν αυτονομίας της πνευματικής σφαίρας από τον υλικό κόσμο των σωμάτων, το σώμα και ο νους μας αποτελούν στην πραγματικότητα αδιαίρετη ενότητα.

Κάθε υποβάθμιση της εγγενούς αυτής ενότητας σώματος–νου έχει, δυστυχώς, ολέθριες συνέπειες τόσο για τη σωματική όσο και για την πνευματική μας υγεία.

Εξάλλου, από την πρώτη στιγμή που ερχόμαστε στον κόσμο, το σώμα και ο νους μας αναπτύσσονται μαζί, σε αμοιβαία εξάρτηση το ένα από το άλλο.

Σωστή διατροφή και άσκηση

Η σωστή διατροφή και η φυσική άσκηση αποτελούν, συνεπώς, απαραίτητες προϋποθέσεις για την καλή λειτουργία όχι μόνο του σώματος αλλά και του νου μας. Και αυτό δεν ισχύει μόνο για τα παιδιά ή τους εφήβους, ισχύει εξίσου για τις μεγαλύτερες ηλικίες.

Στις σημερινές δυτικές κοινωνίες μαθαίνουμε να μην επενδύουμε στην ουσιαστική φροντίδα του σώματός μας –παρά μόνο για καλλωπιστικούς σκοπούς!- και να μην αποδίδουμε σ‘ αυτό την ίδια βαρύτητα και αξία που αποδίδουμε στην ανάπτυξη του νου. Ως συνέπεια αυτής της ιδεοληπτικής προκατάληψης υπέρ του νου, από πολύ νωρίς συνηθίζουμε στο να υποβαθμίζουμε και συχνά να καταστέλλουμε τις πραγματικές ανάγκες του σώματός μας.

Για παράδειγμα, ήδη από την πιο τρυφερή τους ηλικία, καταστέλλουμε την ανάγκη των παιδιών μας για σωματική κίνηση και εκτόνωση, επιβάλλοντάς τους να εκδηλώνονται με πιο «κόσμια» συμπεριφορά. Η οποία, βέβαια, εκτός από εμφανώς αφύσικη, αποδεικνύεται και εντελώς ακατάλληλη για τη μετέπειτα ισορροπημένη σωματική και ψυχολογική τους ανάπτυξη. Τη χαριστική βολή πάντως στην ελεύθερη έκφραση των σωματικών αναγκών των παιδιών, εκτός από τις γνωστές απαγορεύσεις των γονιών και των δασκάλων, ήλθαν να δώσουν οι ατελείωτες ώρες καθήλωσης μπροστά στην τηλεόραση, τον υπολογιστή και τα βιντεοπαιχνίδια.

Άσκηση σώματος για σωματική και πνευματική υγεία

Η ανελαστικά οργανωμένη και αυστηρά προγραμματισμένη ζωή στις αναπτυγμένες κοινωνίες προϋποθέτει και από πολύ νωρίς επιβάλλει την καταστολή σχεδόν κάθε ελεύθερης έκφρασης και εκτόνωσης των σωμάτων. Ισως γι‘ αυτό από πολυάριθμες έρευνες προκύπτει ότι ο χρόνος που μικροί και μεγάλοι αφιερώνουν σε φυσικές δραστηριότητες και στην άσκηση του σώματός τους αποτελεί την καλύτερη δυνατή επένδυση όχι μόνο για τη σωματική αλλά και για την πνευματική τους υγεία.

Η μέχρι πρόσφατα καθαρά εμπειρική αλήθεια της αρχαιοελληνικού τρόπου ζωής άρχισε να επιβεβαιώνεται και επιστημονικά μετά το 2008, χάρη στις έρευνες δύο Αμερικανών ερευνητών, του Charles Hillman και του Philip Tomporowski.

Αποτελέσματα σύγχρονων ερευνών

Σύμφωνα με αυτές τις πρωτοποριακές έρευνες, οι κατά μέσον όρο σχολικές επιδόσεις των μαθητών εξαρτώνται από τις φυσικές αντοχές που τα παιδιά αναπτύσσουν χάρη στη σωματική άσκηση μέσω αθλημάτων και την υγιεινή διατροφή. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι οι καλοί αθλητές είναι κατ‘ ανάγκη και καλοί μαθητές.

Σημαίνει απλώς ότι η βελτίωση των αναπνευστικών και καρδιακών λειτουργιών, που επιτυγχάνεται μέσω της μη εντατικής γυμναστικής άσκησης, συμβάλλει όχι μόνο στην αύξηση της σωματικής αντοχής αλλά και στη μεγαλύτερη αιμάτωση –και άρα καλύτερη οξυγόνωση– του εγκεφάλου. Γεγονός που αναμφίβολα διευκολύνει τις μαθησιακές δυνατότητες και τις εγκεφαλικές λειτουργίες των μαθητών, και όχι μόνο.

Και όπως θα δούμε, αυτό δεν ισχύει μόνο για τα παιδιά ή τους εφήβους, αλλά και για πολύ μεγαλύτερες ηλικίες. Πράγματι, από αρκετές έρευνες προκύπτει ότι η διατήρηση της καλής πνευματικής και ψυχολογικής κατάστασης των ενηλίκων –αλλά και των υπερηλίκων– εξαρτάται σε πολύ μεγάλο βαθμό από την καλή λειτουργία του εγκεφάλου τους, η οποία με τη σειρά της συνδέεται στενά με την υγεία και την ευεξία του σώματός τους.

Νους υγιής σε εγκέφαλο υγιή

Μέχρι σήμερα η κυρίαρχη παιδαγωγική άποψη ήταν ότι είναι πολύ πιο ωφέλιμο για τα παιδιά να διαβάζουν ένα βιβλίο, να μαθαίνουν μια ξένη γλώσσα ή να παίζουν κάποιο μουσικό όργανο παρά να κλοτσάνε μια μπάλα ή να γυρνάνε στους δρόμους με το ποδήλατο. Ενώ για τα άτομα προχωρημένης ηλικίας, ας πούμε για τους παππούδες του παιδιού, εθεωρείτο πολύ πιο λογική και επωφελής η ήσυχη άσκηση της επίλυσης σταυρόλεξων, η παρακολούθηση της τηλεόρασης ή η συγγραφή των απομνημονευμάτων τους, παρά να φοράνε αθλητικά παπούτσια και να κάνουν τζόγκινγκ ή εκδρομές.

Και στις δύο περιπτώσεις πρόκειται για μια εντελώς λανθασμένη αν και ιδιαίτερα διαδεδομένη άποψη, που διαψεύδεται συνεχώς από όλες τις σύγχρονες έρευνες των νευροεπιστημών που μελετούν τη δομή, τη λειτουργία και την ανάπτυξη του ανθρώπινου εγκεφάλου σε όλες τις ηλικίες.

Οι νέες ανακαλύψεις για τη λειτουργία του εγκεφάλου

Μέχρι πρόσφατα πιστεύαμε ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι ένα αρκετά πολύπλοκο βιολογικό όργανο, το οποίο αναπτύσσεται αδιάκοπα μέχρι το τέλος της εφηβείας, γνωρίζει το ζενίθ της ανάπτυξης των δυνατοτήτων του κατά την ενηλικίωση και μετά είναι καταδικασμένος στην αναπόφευκτη σταδιακή παρακμή της τρίτης ηλικίας. Η σύγχρονη έρευνα του εγκεφάλου, αντίθετα, έχει ήδη αποδείξει επαρκώς ότι πρόκειται για ένα αρκετά ευμετάβλητο και δυναμικό όργανο, που διατηρεί σε όλη τη διάρκεια της ζωής του τη δυνατότητα να ανανεώνει τις δομές και τις λειτουργίες του ανάλογα με τα ερεθίσματα που δέχεται από το περιβάλλον του.

«Ο εγκέφαλός μας αναπτύσσεται σε όλη τη διάρκεια της ζωής»

«Ο εγκέφαλός μας αναπτύσσεται σε όλη τη διάρκεια της ζωής», υποστηρίζει ο επιφανής Ευρωπαίος νευροβιολόγος Gerd Mempremann, ο οποίος κατά τα τέλη του 1990, μαζί με τους Fred Gageκαι Η. Van Praag, επιβεβαίωσαν πειραματικά τη μέχρι τότε αδιανόητη εικασία ότι η συστηματική φυσική άσκηση διεγείρει την ανανέωση των νευρώνων, δηλαδή των νευρωνικών κυττάρων που συγκροτούν τις δομικές και λειτουργικές μονάδες του εγκεφάλου. Με άλλα λόγια, ανακάλυψαν πρώτοι ότι η «νευρογένεση», δηλαδή η αναπαραγωγή και η ανανέωση των νευρώνων του εγκεφάλου, είναι διαρκής μέχρι το τέλος της ζωής μας. Σήμερα, κάποιοι άλλοι ερευνητές, στην προσπάθειά τους να εντοπίσουν τους μηχανισμούς και να απομονώσουν τους βιοχημικούς παράγοντες που ρυθμίζουν την αναπαραγωγή και την ανανέωση των νευρώνων, διαπίστωσαν ότι αυτή η εφ‘ όρου ζωής δυνατότητα του ενήλικου εγκεφάλου προάγεται κυρίως από την αδιάκοπη φυσική και διανοητική εξάσκηση.

Αντιμετωπίζουμε την κατάθλιψη – ζούμε μια ζωή ενδιαφέρουσα

Επιπλέον, πρόσφατες έρευνες στο πεδίο της νευροψυχολογίας υποδεικνύουν ότι η συστηματική σωματική άσκηση, έστω και ένας περίπατος 30 λεπτών καθημερινά, λειτουργεί ιδιαίτερα ανανεωτικά για τη διάθεσή μας, ενώ πολύ συχνά λειτουργεί ως ένα εξαιρετικά αποτελεσματικό αντικαταθλιπτικό ή αγχολυτικό «φάρμακο» για την αντιμετώπιση των καθημερινών δυσκολιών που μας δημιουργεί η κοινωνική ζωή. Αυτό συμβαίνει επειδή με τη φυσική άσκηση μειώνεται η συγκέντρωση της ορμόνης κορτιζόλης, της επονομαζόμενης και «ορμόνης του άγχους», η οποία εκκρίνεται από την υπόφυση του εγκεφάλου όταν αντιμετωπίζουμε καταστάσεις μεγάλου άγχους ή πανικού.

Ωστόσο, σε πιο ακραίες και επίμονες περιπτώσεις κατάθλιψης ή υπερβολικού άγχους, η φυσική άσκηση από μόνη της δεν επαρκεί για την αντιμετώπιση τέτοιων παθολογικών καταστάσεων.

Η συστηματική φυσική άσκηση του σώματός μας και η επίμονη διανοητική καλλιέργεια του εγκεφάλου μας σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας, σε συνδυασμό με τις υγιείς διατροφικές συνήθειες, μπορεί να μην αποτελούν το ελιξίριο της αιώνιας νεότητας, εξασφαλίζουν ωστόσο μια ζωή ενδιαφέρουσα και δημιουργική, άξια να τη ζήσει κανείς. *

Αλλάζουμε την παιδεία

Η παιδεία μας σήμερα δεν έχει σαφή σκοπό

Ανάγκη υιοθέτησης της ολόπλευρης Παιδείας με την αρμονική ανάπτυξη σώματος και πνεύματος

Η ευτυχία και η ανάπτυξη διαπροσωπικών σχέσεων οφείλει να τεθεί ως υπέρτατος στόχος

Υγιείς, ελεύθεροι και δημιουργικοί πολίτες εγγυώνται τη Δημοκρατία και την άνθηση της Πολιτείας.

Ο νους θα νικήσει ακόμα και τις αδυναμίες του σώματος

«Ευφυΐα είναι η ικανότητα να προσαρμόζεσαι στην αλλαγή» Το παράδειγμα του αστροφυσικού Στέφεν Χώκινγκ.